Kenevir Bitkisinin Önemi

Kenevir Bitkisi; Kenevir bitkisinin ve liflerinin, yağının ve çekirdeği içeren ürünlerinin tamamı için yaygın olarak kullanılan bir terimdir. Kenevir bitkisinden lif, yağ ve bazı kimyasallar elde edilir. Kenevir erkek ve dişisi ayrı olan ve gelişme döneminde çıplak gözle ayırt edilebilen bitkidir. Yetiştiği ortama göre 3- 5 aylık sürede az su ile yetişebilen, kolayca büyüyen ve 3- 4 metreye kadar boylanabilen tek yıllık bir bitkidir (Resim 1).

Resim 1. Kenevir Bitkisinin üst Yaprakları

Kenevir geçmiş dönemlerde de gıda, tekstil lifi ve halk tıbbı olarak kullanılmıştır. Son yıllarda, gıda, yiyecek ve içecek, insan yemi için tohum, hayvan yemi, çeşitli tarımsal ürünler, ilaç, kozmotik, sabun yapımında, tekstil, kâğıt yapımı, bina inşaat ve yalıtım, enerji, süs bitkisi, otomotiv parçaları, mobilya, geri dönüşüm ve tıbbi ve sağlık ve benzeri amaçlarla kullanılmaya başlanılmıştır. Kenevir bu kullanımları dışında biyolojik olarak parçalanabilen plastikler, boya, biyoyakıt, yiyecek ve hayvan yemi gibi farklı 25000 ticari üründe kullanılmaktadır.

İlaç sektöründe birçok ilacın hammaddesi olarak kullanılmaktadır. Kenevirin gıda olarak tüketilmesinin de faydaları oldukça çok olup tohumları dünyadaki protein kaynaklarından biridir. Kenevir tohumları yüksek miktarda Omega 3-6 ve 9 yağ asitlerini içeren kenevir tam bir kötü kolesterol tedavisinde kullanılmaktadır. Sporcular için iyi bir sporcu yiyeceğidir. Kanser hastalarının kemoterapi sonrası rahatlatılması için kenevir unundan yapılan kek ve benzeri mamuller Dünyanın birkaç ülkesinde kullanılır hale gelmiştir.

Kenevir Niçin Ekilmeli:

• Bir dönümlük kenevir, 25 dönümlük orman kadar oksijen üretir.
• Karbon emici bir bitki de olan kenevir istatistiklere göre bir dekarlık alanda hasat dönemi boyunca 2.2 ton karbondioksiti atmosferden çekmektedir.
• Kenevir, gerçek bir radyasyon temizleyicidir.
• Kenevir 3- 5 ayda yetişir iken bir ağaç ise 20-50 yılda yetiştirilmektedir.
• Bir dönümlük kenevirden, 4 dönüm ağaca eş kâğıt üretmekte ve kenevir tam 8 kez kâğıda dönüştürülebilirken, ağaç 3 kez kâğıda dönüştürebilir.
• Münavebeye uygun bir bitkidir.
• Yetiştirilmesinde de herhangi bir kimyasalın kullanılmasına gerekmediğinden doğaya zarar vermemektedir.
• Toprak ıslah edici ve bataklık kurutmada çok etkilidir.

Kullanım şekillerine göre kenevir bitkisini iki ana isimlendirme altında inceleyebiliriz; Marihuana olarak da bilinen esrar cinsleri, içerdiği psiko-aktif maddeler (THC) sebebiyle genellikle uyuşturucu amaçlı veya ilaç olarak kullanımı ile bilinmektedir. Endüstriyel kenevir ise bu psiko-aktif kısmı içermeyen ve tamamen lif, tohum ve bunlardan elde edilen yağ ve öz gibi yan ürünleri kullanılmaktadır.

Endüstriyel kenevirin Türkiye dâhil çoğu ülkede ekimi müsaadeli illerde izin alınması kaydıyla yetiştirilmesi yasaldır.

Erkek kenevirde farklı amaçlar için kullanılmaktadır.  

Kenevir Tohumu Bileşimi: Kenevirin toplamda doymuş(%3) ve doymamış(28) yağ asitleri toplamı %31, protein %23,nem %6, kül %6 ve %34 karbonhidrat(diyet lifi 30 gram ve şeker 2 gram) içermektedir. Kenevir bitkisinin tohumu ve tohumundan elde edilen yağı ve tohumları aşağıda Resim 2’de görülmektedir.

Resim 2. Kenevir Bitkisi, Yağı ve Tohumu

Kenevir üretimi sadece uyuşturucu ile anılması doğru olmayıp ülkeye ve insan sağlığına yararlı pek çok faydalı üretimde kullanılmaktadır. Son birkaç yılda ABD eyaletleri hızla endüstriyel kenevir üretimini yasallaştırmaya başlamıştır. Avrupa ve Asya ülkelerinin pek çoğu bu gelişmeyi izlemekte olup yetiştirilmesi ve üretimini yaygınlaştırmaktadırlar.  Kenevir birçok kullanım özelliği nedeniyle gelecek için umut verici bir bitki haline gelmiştir.

Kenevir Bitkisi Nerede Yetişir; Kenevir farklı iklim koşulları ve coğrafyalarda yetişebilen bir bitki olmasına rağmen, daha çok kuzey yarım kürede yetiştirilmektedir. Ülkemizde çok yerde yetiştirilebilir. Yağış miktarı 700 mm olan bölgelerde lif için sulanmadan yetiştirilebilir. Yağışın çok düşük olduğu yerlerde en fazla 2-4 defa su verilmelidir. Kenevir fazla bakım istemez, gübreleme ve sulama istemediği gibi ilaçlama hiç istemeyen bitkidir.

Kenevirin Yasaklanması; Birleşmiş Milletler (BM) 1925'te keneviri tehlikeli ve yasadışı maddeler listesine ekledikten sonra bazı ülkeler üretime devam etti bazıları ise üretimi durdurdu ya da azalttı.  Çok eski kullanım özelliğine sahip olan kenevir bitkisi ekimi 1940’lı yıllarda ABD’nin baskısı ile yasaklanmıştır. Kenevir üretiminin Türkiye'de yasaklanmasında ilaç şirketleri ve petrol şirketlerinin lobi faaliyetleri sonucunda 1940 yılından sonra Türk ilaç kodesksinden çıkartılmış ve bu maddenin satışı yasaklanmıştır.

Yasal Uyarı: Uyuşturucu sınıfında olan esrar, marihuana veya THC maddesini kullanmak veya bulundurmak Türk Ceza Kanunu’na göre suçtur. Uyuşturucu kullanmak tehlikeli ve sağlığa zararlıdır.

Kenevirin Tarihçesi; Orijini Asya’nın bozkırları olan Cannabis sativa L. (kenevir), M.Ö. 10.000–4.000’den bu yana insanlar tarafından bilinen ve yetiştirilen bitkilerden biridir.

Kenevir, 12.000 yıl önce tarihte birçok medeniyet tarafından yetiştirilmiştir. Türkiye’de Çatalhöyük sakinlerinin günümüzden yaklaşık 10.000 yıl önce, kullanılabilir lifler ile bükülerek çeşitli nesnelerin yapımında kullanıldığı, arkeolojik bulgularla tespit edilmiştir. 3.000 yıldan fazla bir süredir, kenevir liflerinin güçlü ve dayanıklı olduğu ve kordon ve ip için mükemmel hammaddeler sağladığı bilinmektedir.

Kenevir Bitkisinin Konya’da ki Geçmişi ve Geleceği; Kenevir bitkisi önceleri Konya’da daha çok bahçelerde, kavun karpuz tarlalarının kenarında çerezlik olarak ekilen bir bitkidir. Konya- Çumra’daki antik Çatalhöyük kenti UNESCO Dünya Mirası Alanı olarak tescil edilmiş bir yerdir. Çatalhöyük ile ilgili kazı haberlerinde “Çatalhöyük’te Dünyanın İlk; Türk Kenevirinden Bebek Kundağı Bulundu, halen Kitaplarında bu nebata Hint Keneviri diyen Akademisyenlere hitaben; Hint Kenevirinin aslen Türk Keneviri olduğu Konya’nın Çatalhöyük ilçesinde yapılan Arkeolojik kazılar sonrası tekrar tescillendiği belirtilmektedir. 9.000 bin yıl öncesine ait, Dünyanın ilk Kenevir dokumalı bebek kundağı halindeki kumaş, bir evde bebeğin etrafına sarılı halde bulunduğu” (Resim 3) belirtilmiştir.

Resim 3. Çumra Çatalhöyükte Bulunan Kenevirden Beze Sarılmış Bebek Buluntusu

UNESCO Dünya Mirası Alanı olarak adlandırılan Çumra Çatalhöyük’te yapılan kazılarda bulunan bu belge ve bilgiler kenevirin 9-10.000 yıl önce Konya- Çumra’da yetiştirildiği belgelenmiştir.

Kenevir Ekim Alanları

a.  Dünyada; Dünya genelinde 2019 yılında 23.339 ha alanda 76.730 ton kenevir tohumu üretimi gerçekleştirilmiştir. Çin 12.603 ha ile dünya kenevir tohumu üretiminin %93,08’ini oluşturmaktadır. Ekim alanı olarak Çin’i sırasıyla %3,77 ile Rusya (5.992 ha), %2 ile Şili (3.323 ha) takip etmektedir.. Tohum üretiminde (2019 yılı) Çin’i Rusya, Şili, Ukrayna, İran ve Türkiye (20 ton)  takip etmektedir. Şili Güney Amerika’nın en çok yetiştiren ülkesidir.

Dünyada kenevir üretimine ihtiyaç duyulmakta olduğundan birçok ülkede yetiştirilmekte ve her geçen yıl ekim alanı ve üretimi artmaktadır. Avrupa ülkelerini ¼’ünden fazlasında kenevir yetiştirilmektedir. Avrupa'daki kenevirlerin çoğu Romanya, Macaristan, Fransa ve Rusya gibi Doğu Avrupa ülkelerinde yetiştirilmektedir.

        Endüstriyel kenevirin 2017 yılında 4 milyar dolar olan parasal büyüklüğünün 2025 yılında 11 milyar dolara çıkması beklenmektedir. Kanada, ABD ve İsrail‘de kenevir içerikli üretim yapan firmalar milyarlık pazarlara sahiptirler.

Önceleri yasaklamış olan bazı ülkeler son yıllarda kenevir ekimi yeniden yasallaştırmışlardır.  Bu ülkelerde kenevir tesisleri ile ekonomiye katkısı sağlanmaktadır. Kuzey Amerika’da kenevirin ticari piyasa değeri 400 milyon dolar ve her yıl % 10 artığı belirtilmektedir.

Türkiye’de Kenevir Üretimi; Esrar olarak kullanılması nedeniyle halk tarafından bitkiye önyargı ile bakılmakta iken 2019 yılı ile birlikte endüstriyel kenevir yetiştirilmesi 19 ilde serbest bırakılması ile birlikte ekim alanlarının artması beklenmektedir. Türkiye’de kenevire bir tarım ürününden ziyade, uzun yıllardır terörü finansa eden bir kaynak gözüyle bakılmakta olup bu bakış açısını ülkemizde görülen bazı olaylar da doğrulamaktadır.

Türkiye’de kenevir tohumu üretimi uzun süre geri planda kalmış olup üretim büyük ölçüde Samsun’da yoğunlaşmıştır.

Türkiye’de 29 Eylül 2016 tarihinde çıkan yönetmelik ile bazı kontrol unsurları oluşturulmuştur. Kontrollerde esas amaç; izinsiz yetiştiricilik ile uyuşturucu madde üretimine mani olmanın yanı sıra, izinli kenevir üretiminde eğitim ve yayım çalışmaları ile tetrahydrocannabinol (THC) maddesi düşük çeşitler kullanılarak uygun tekniklerle üretimin yapılmasını sağlamaktır. Türkiye'de kenevir üretimi tamamen yasak değildir. 20 ilimizde izinli üretimi yapılmaktadır. Ekim 2016'da çıkan yönetmelikle birlikte Türkiye'nin 19 ilinde Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı'ndan izin alınması koşuluyla, kenevir üretimine başlanılmıştır.

Türkiye'de üretimi 1933 yılında mevzuata bağlanan kenevir, Tarım ve Orman Bakanlığı'nın 29 Eylül 2016'da yayınladığı Kenevir Yetiştiriciliği ve Kontrolü Hakkında Yönetmelik ile izne tabi kültür bitkisi statüsüne alınmıştır. Yönetmelikle 18 olan il sayısı 19'a çıkarıldı. Şanlıurfa ili çıkarılıp Bartın ve Karabük illeri eklenerek Amasya, Antalya, Burdur, Çorum, İzmir, Kastamonu, Kayseri, Kütahya, Malatya, Ordu, Rize, Samsun, Sinop, Tokat, Uşak, Yozgat ve Zonguldak olmak üzere 19 ilde bakanlığın izniyle kenevir üretilmesi kararlaştırıldı. Türkiye'de yoğun olarak kenevir ekimi yapılan iller Samsun, Amasya ve Kastamonu illeridir. Bu 3 ilin toplamı şu anda 6 bin dekara ulaşmış durumdadır. Türkiye'nin 2023 yılı ekim alanının 6 bin 500 dekar civarında olduğu tahmin edilmektedir.

Daha sonra 8.2.2019’da Sivas’ın kenevir ekilen 20. İl olacağı açıklanmıştır. Basında çıkan haberlere göre.(9 Ağustos 2019) 32 il daha ekim müsaadesi için başvuruda bulunmuştur.

Düşük oranda THC içeriğine sahip çeşitlerin üretimde kullanılmasıyla dünyada olduğu gibi Türkiye’de de kenevirin tarımı artacaktır.

Konya’da geçmişten günümüze yetiştirilen veya yetiştirilmesi ile yapılan araştırmalarla ortaya konulmuş olup kenevirin bölgemizde Konya ve Karaman gibi benzer ekolojilere sahip illerde kenevir ekimi tohum ve tıbbi amaçlarla kontrollü olarak yetiştirilmesine müsaade edilmelidir. En azından kontrollü ve seraya sahip işletmelerde tıbbi amaçlı kenevir ekimi yapılmalıdır.

Kenevir araştırmaları; kenevirle ilgili araştırmaların yapılması amacıyla Samsun On Dokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi bünyesinde 2019 yılında Kenevir Araştırmaları Enstitüsü açılmıştır.  Kenevir Eylem Planı kapsamında yapılan çalışmalarda kenevirden esrar elde edilmesini önlemek amacıyla bitkide bulunan THC (tetrahydrocannabinol) oranı düşük çeşitlerin geliştirilmesine yönelik çalışmaları yürütülmektedir.

Son yıllarda yetiştirileu çeşitlerin çoğu, düşük oranda tetrahydrocannabinol (THC) içeren endüstriyel tip kenevir olmuştur. Bitkide THC oranı ıslah çalışmalarıyla kenevirin kuru ağırlığının yüzde 0,2- 0,3’üne kadar düşürülmüştür.

Endüstriyel tip kenevirlerde THC oranının üst sınırı Kanada için yüzde 0,3’tür. Avrupa Birliği için yüzde 0,2 olurken, düşük THC oranına sahip çeşitlerin kullanılmasıyla dünyada kenevir tarımı yapılan alanlar artmaya başlamıştır.

Avrupa’da bugüne kadar tescil edilen (70 den fazla) çeşit kenevirin yarıya yakını son 10 yılda geliştirilmiştir. Ülkemizde Vezir ve Narlı adında iki kenevir çeşidi tescil edilmiştir.

19 Mayıs Üniversitesinden sonra Yozgat Bozok Üniversitesi bünyesinde Kenevir Araştırmaları Enstitüsü 15.06.2020 tarihinde 2654 sayılı Cumhurbaşkanı Kararı ile kurulmuştur. Bozok Üniversitesi YÖK tarafında "Endüstriyel Kenevir" alanında bölgesel kalkınma odaklı ihtisaslaşan üniversite seçilmiştir. Konya Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi de kenevir ve bazı tıbbi bitkiler için ihtisas üniversitesi olmalıdır.

Kenevir ekimi; Nisan sonu Mayıs ayı içerisinde 20 cm sıra aralığında, m2’ye160 tohum düşecek şekilde lif için dekara 3-4 kg, tohum için yetiştirildiğinde 2.5- 3 kg tohum atılmalıdır. Kenevirden bir dekardan bakıma göre 60- 100 kg tohum, 100- 180 kg lif ve 700- 1000 kg kırtık (sap) verimi alınır. Kenevir en hızlı büyüyen bitkilerden biridir. Ekildiği toprağın organik maddesini artırmaktadır.

Sonuç Olarak; Koronavirüs döneminde Kenevir ürünlerinin önemi artış göstermiş ve pazarı %50 büyümüştür. Dünyanın dört bir yanındaki birçok ülkede pazarın bir şekilde açıldığını, önce tıbbi bir programla başlanılıp iç pazara ve sonra dış pazara açıldıkları görülmektedir.

Kenevirin gelecekte yukarda belirtilen farklı sektörlerde mucize bir bitki olmasına rağmen 25.000 çeşit üründe kullanım alanları yanında farklı kullanım imkânları ve sanayisi geliştirildiği takdirde önü açılacağı düşünülen bir bitkidir.

Ülkemizde kullanımla ilgili sanayi alt yapısı, sanayisi geliştirilmeli ve bu gelişmeye uygun ekim alanları da genişletilmelidir. Özellikle medikal kenevir alanı dünyada çok hızlı gelişmekte ve dikkat çekmektedir. Ayrıca organik esaslı gıda ürünlerinden, giyinme ve barınmaya kadar talep arttıkça, kenevir esaslı ürünlerin tercih edilebilirliği de artacaktır. “Endüstriyel Kenevir” alanında Türkiye’de biri 19 Mayıs Üniversitesi ve Yozgat Bozok Üniversitesinde olmak üzere iki adet Kenevir Araştırmaları Enstitüsü kurulması ülkemiz için önemli bir gelişmedir.

Kenevir arazi kullanım etkinliğini artıran, daha az su tüketen ve köyden kente göçü önlemek amacıyla üreticilere ve kırsal topluluklara ek gelir getirebilen değerli ve çok yönlü bir bitkidir. Haşhaş bitkisi gibi bir modelle Kenevir üretimi de Türkiye’de izinli olan iller yanında diğer bazı illerde de kontrollü olarak yetiştiriciliği yapılmasına müsaade edilmesi ülke tarımı açısından katkı sağlayacağı düşünülmektedir.