1914- 1918 yılları arasında yayınlanan İslam Mecmuasını anlatarak konuşmasına başlayan Dr. Cemil Paslı “Tarih nehri akarken bazı bölgelerde şelaleler ya da anaforlar yapar; yapmak zorunda kalır. Orada olaylar yoğunlaşır, su yatay değil dikey akar. Türk tarihi içerisinde 1876-1923 yılları bu şelalenin oluştuğu zaman dilimlerindendir.
Osmanlı Devlet ve toplumunda 1700’lerde başlamış olan yenilenme, değişim ve dönüşüm çalışmaları 1908-1918 tarihleri arasında finalini yapmış adeta 200 yılın yoğunluğunu on yıla sıkıştırılmıştır. Osmanlı Devleti’ni muhafazası ve Cumhuriyet’in kurulma çalışmalarını bu dönem içinde barındırır. Bu önemli dönemin en önemli şahitlerinden birisi İslam Mecmuasıdır. Bugün yüzüncü yılı aşan ve ikinci asra geçen Cumhuriyet idaresi fikrî alt yapısı ve çerçevesi 1914-1918 yılları arasında 15 günde bir basılan İttihad ve Terakki’nin resmi yayın organı olan İslam Mecmuası’nda belirlenmiş ve daha sonra Osmanlı okullarında yetişmiş, askerî/sivil devlet görevlilerince uygulamaya konulmuştur.” Dedi.
Dr. Paslı sözlerine “Osmanlı Devleti’nin en zor yıllarında basıldığı dört yıl boyunca kapaklarındaki “Müslümanların fâidesine çalışır” ve “Dinli bir hayat, hayatlı bir din” mottolarını temel ilke olarak belirleyen İslâm Mecmuası, yakın tarihimizde derin izler bırakan kıymetli bir mektep olmuştur. Kapakta her sayıda tekrarlanan bu iki cümle mecmuanın yayın politikasını da belirlemiştir. 19. yüzyıl sonu 20. Yüzyıl başında büyük savrulmalar yaşayan, ciddi meydan okumalara karşılık vermeye çalışan, derin kriz ve dalgalanmalara karşı istikameti muhafaza etmeye çalışan Müslüman aydınların merkezlerinden birisi de İslam Mecmuası olmuştur.” Şeklinde devam etti.
M. Şerefeddin Yaltkaya’yı da anlatan Dr. Cemi Paslı “Yaltkaya, İslam mecmuası başta olmak üzere birçok farklı dergide sosyokültürel konulara ağırlık verdiği yazılar yazdı. Bu yazılarda ictimai kelam projesi gibi sürekli geleceğe yönelik projeksiyonlar tutmaya çalıştı. Belli bir çizgide devam eden düşünce sürekliliği çerçevesinde vatanseverliği, kültürel milliyetçiliği, geleneğe yönelik muhafazakârlığı ve makul dindarlığı Onu çoğu çağdaşından farklı yapan özellikler olarak dikkat çekti. Yaltkaya’yı Türk modernleşmesinde özel konuma oturtan taraflardan biri de II. Abdülhamid’den Atatürk’e olan süreçte dinin devletleştirilmesine/merkezileştirilmesine verdiği katkıları idi. Ancak O, bu zamanlarda dahi sosyolojik gelişmelere ve gözlemlerine bağlı kalarak bir takım öz eleştiriler yapmaktan vazgeçmedi. Osmanlının açtığı okullarda tahsil gören Cumhuriyet’in kurduğu üniversitede akademisyenlik yapan Yaltkaya, Ziya Gökalp’ın (1876-1924) fikirlerini pratiğe döken düşünür olarak da bilindi.” Dedi.
